حج ناتمام امام حسیندر اینکه آیا امام حسین (علیه‌السلام) در آن سال، به احرام عمره تمتع محرم شده بود و چون در اثر خطرهای امنیتی، انجام حج مقدور نشد، حج را به عمره مفرده تبدیل کرد؟، یا آنکه عمره‌ای که به آن محرم شده بود، از ابتدا عمره مفرده بود و چون با نزدیک شدن ذی الحجه خطرها بیشتر می‌شد، امام اصلا برای حج تمتع محرم نشد و پس از انجام عمره مفرده، مکه را ترک کرد اختلاف است. ۱ - آخرین حج امام حسینگزارش برخی از مورخان، و عبارات بعضی از محدثان، احتمال اول را تقویت می‌کند؛ یعنی امام، حج را به عمره مفرده تبدیل کرده است؛ همانند ظاهر گزارش طبری (... فطاف الحسین بالبیت وبین الصفا والمروة وقص من شعره وحل من عمرته ثم توجه نحو الکوفه) علامه مجلسی نیز پس از نقل توطئه بنی امیه برای بازداشت یا ترور امام حسین (علیه‌السّلام) در موسم حج آن سال، اضافه می‌کند. فلما علم الحسین (علیه‌السّلام) بذلک حل من احرام الحج و جعلها عمرة مفردة: «وقتی حسین (علیه‌السّلام) از این توطئه آنان آگاه شد، از احرام حج خارج شد و آن را عمره مفرده قرار داد». شیخ مفید مینویسد ولما اراد الحسین (علیه‌السّلام) التوجه الی العراق طاف بالبیت وسعی بین الصفا والمروة واحل من احرامه وجعلها عمرة لانه لم یتمکن من تمام الحج مخافة ان یقبض علیه... این معنا (تبدیل به عمره مفرده) در صورتی استفاده می‌شود که نسخه اصلی عبارت ارشاد، «اتمام الحج» باشد (چنان که در بعضی از نسخه‌های ارشاد چنین است). همچنین در نسخه موجود روضة الواعظین و اعلام الوری که در پی می‌آید، چنین است. در این صورت معنا چنین خواهد بود که امام، به حج تمتع محرم شده بود، و آن را به عمره تبدیل کرد. این تفاوت، بر اساس تفاوت معنای تمام و اتمام است. چنان که در آیه کمال دین، «اتممت علیکم نعمتی» آمده است. طبرسی تقریبا عین عبارت مفید را آورده است: لما اراد الخروج الی العراق طاف بالبیت وسعی بین الصفا والمروة واحل من احرامه وجعلها عمرة لانه لم یتمکن من اتمام الحج مخافة ان یقبض علیه بمکة. . فتال نیشابوری نیز چنین مینویسد: واحل من احرامه و جعلها عمره لانه لم یتمکن من اتمام الحج... اما در نسخه تحقیق شده چند سال پیش ارشاد، «تمام الحج» آمده است که افاده عمره مفرده می‌کند؛ یعنی چون امام احساس خطر کرد، عمره مفرده انجام داد و مکه را ترک کرد. از طریق ابومخنف و عبارات مرحوم شیخ مفید که اندکی پیش گذاشت، حاکی از همین معناست. ۲ - احرام عمره مفردهاما شواهدی هست که نشان می‌دهد این گونه نبوده که امام حسین (علیه‌السّلام) محرم به احرام عمره تمتع شده و آن را به عمره مفرده تبدیل کرده باشد، یا محرم به احرام حج تمتع گردیده و آن را به عنوان مصدود، به عمره مفرده مبدل کرده باشد؛ بلکه حضرت با احرام عمره مفرده وارد مکه شده و با انجام اعمال عمره مفرده در ماه ذی الحجه بدون تبدیل نیت، از مکه خارج شده است. از جمله شواهد این امر، دو روایت صحیح است که از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده، و در این دو روایت، عمل امام حسین (علیه‌السّلام) به عنوان سنت، مورد استناد قرار گرفته است. ۲.۱ - روایت اولروایت اول، صحیحه ابراهیم بن عمر الیمانی است. ابراهیم میگوید: از امام صادق (علیه‌السّلام) درباره شخصی سؤال شد که در ماههای حج، عمره به جا آورده، آن گاه به شهر خود بازگشته است. حضرت فرمود: جایز است، و اگر در همان سال، حج به جای آورد و افراد انجام دهد، قربانی بر او واجب نیست. آن گاه حضرت افزود: حسین بن علی (علیه‌السّلام) روز ترویه به جانب عراق رفت؛ در حالی که به عمره مفرده محرم شده بود. (ابراهیم بن عمر الیمانی انه سئل عن رجل خرج فی شهر الحج معتمرا ثم رجع الی بلاده، قال، لا باس وان حج فی عامه ذلک و افرد الحج فلیس علیه دم فان الحسین بن علی (علیه‌السّلام) خرج قبل الترویة بیوم الی العراق و قد کان دخل معتمرا) (علامه مجلسی این حدیث را از لحاظ سند، حسن همچون صحیح (حسن کالصحیح) معرفی کرده است) ۲.۲ - روایت دومروایت دوم صحیحه معاویة بن عمار است. او میگوید: به امام صادق (علیه‌السّلام) عرض کردم: فرق عمره تمتع با عمره مفرده چیست؟ فرمود: عمره تمتع با حج مرتبط است؛ اما کسی که عمره مفرده را انجام می‌دهد، هنگامی که آن را به پایان رساند، می‌تواند به هرجا که بخواهد برود. چنان که حسین بن علی (علیه‌السّلام) در ذی الحجه، عمره (مفرده) به جای آورد، و سپس در روز ترویه به سمت عراق رفت؛ در حالی که مردم به سوی منی میرفتند، و کسی که نمی‌خواهد حج به جای آورد، جایز است که در ماه ذی الحجه، عمره (مفرده) انجام دهد. (قال قلت لابی عبدالله (علیه‌السّلام): من این افترق المتمتع والمعتمر؟ فقال: ان المتمتع مرتبط بالحج، والمعتمر اذا فرغ منها ذهب حیث شاء وقد اعتمر الحسین بن علی علیه‌السّلام فی ذی الحجة ثم راح یوم الترویة الی العراق و الناس یروحون الی منی، ولاباس بالعمرة فی ذی الحجة لمن لا یرید الحج) چنان که گفته شد، این دو حدیث از نظر سند صحیح است (اولی به دلیل وجود ابراهیم بن عمر یمانی و دومی به دلیل وجود معاویة بن عمار). ۳ - استناد فقها به دو روایتفقهای شیعه به این دو روایت استناد می‌کنند و طبق عمل امام حسین (علیه‌السّلام) (به منزله سنت) فتوا می‌دهند. برای نمونه: ۱. آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم، با اشاره به دو روایت مورد بحث، می‌فرماید: ... در مقابل اخبار یاد شده که اهل بیت روایت کرده‌اند، نمی‌توان به آنچه در بعضی از کتاب مقتل آمده که امام حسین عمره خود را عمره مفرده قرار داد، اعتماد کرد. مفاد کتب مقتل این است که عمره امام عمره تمتع بوده و آن را به افراد تبدیل کرد»؛ ۲. مرحوم آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی می‌فرماید: «شکی نیست که از دو روایت گذشته (روایت ابراهیم یمانی و معاویة بن عمار) استفاده می‌شود که خروج امام حسین (علیه‌السّلام) در روز ترویه، طبق قاعده بوده؛ نه به دلیل اضطرار ... کسی که نمی‌خواهد حج انجام دهد، برای او خروج از مکه، حتی در روز ترویه، جایز است». [۱۶]
خلخالی، سیدرضا، معتمد العروة الوثقی، کتاب الحج، ج۲، ص۲۳۷.
گفتنی است که از روایت اول استفاده می‌شود امام هنگام ورود به مکه (سوم شعبان)، محرم به احرام عمره مفرده بوده و همان زمان عمره را انجام داده است؛ اما از روایت دوم استفاده می‌شود که حضرت پیش از خروج از مکه (روزهای اول ذی الحجه) عمره مفرده انجام داده است و جمع این دو (یعنی انجام دو عمره در ظرف چهار ماه اقامت امام در مکه) ممکن است. ۴ - شواهد فقهی دو روایتعلاوه بر دو روایات گذشته، شواهد فقهی دیگر نیز گواهی می‌دهد عمره‌ای که امام حسین انجام داد، عمره مفرده بوده است. آن شواهد از این قرارند: ۱. اگر امام در ماه ذی الحجه، محرم به احرام تمتع شده بود، باید برای بستن احرام به یکی از میقاتهای پنجگانه ( مسجد شجره، جحفه، یلملم، قرن المنازل و وادی العقیق) میرفت که هرکدام فرسنگها تا مکه فاصله دارد؛ اما حضور امام در هیچ یک از آنها در تواریخ یا جوامع روایی ذکر نشده است؛ ۲. در فقه حج، ثابت شده است که اگر کسی پس از احرام عمره یا حج، مصدود شود (یعنی دشمن یا شخص دیگری او را از رفتن به مکه یا عرفات منع کند و راه دیگری هم نداشته باشد)، باید در همان محلی که ممنوع شده، قربانی کند و از احرام خارج شود؛ پس تنها با نیت تبدیل به عمره، از احرام خارج نمی‌شود. اگر امام حسین (علیه‌السّلام) به پس از احرام، مصدود شده بود، می‌بایست به همین کیفیت قربانی می‌کرد؛ در حالی که چنین امری در تاریخ یا کتب حدیث ثبت نشده است. [۱۸]
قرشی، باقرشریف، حیاة الامام الحسین، ج۳، ص۵۰-۵۲.
[۲۰]
ابراهیمی ابراهیم، «حج نیمه تمام»، میقات حج، ش۵۳، ص۱۰۰.
۵ - پانویس۶ - منبعپیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۶۱۹-۶۲۳. رده‌های این صفحه : امام حسین در مکه | تاریخ زندگانی امام حسین | مقتل پیشوایی | مقتل جامع سیدالشهداء | نهضت عاشورا
|